Mboho dza Venḓa

Ndima 1

Khea marena a shango ḽa Musukume vho thukha buthanoni ḽa phalamennde Vhusenzi. Vhukati havho hu vhonala muhaṱuli muhulu wa shango Vho-Maḓafula, munna mupfufhi wa tshihwimbi, wa ṱhoho ya luvhata na nḓevhe dza zwifhaho. 

Nga murahu ha luimbo lwa lushaka, ndi fhaḽa mulaula buthano a tshi nea muhaṱuli tshikhathi uri a netshedze muvhigo. “Shango ḽa shaya thovhele ndi muḽano! Shango a ḽi dzuli ḽi si na murangaphanḓa! Ri tshi bva hafha kha ri vhe ro khetha ṱhoho ya shango. Tshakha dziṅwe dzi na vhurangaphanḓa ho khwaṱhaho. Vhumbanani ni vhe ṅanda nthihi u itela mveledziso ya vhupo na tshitshavha tshashu.” Ndi muhaṱuli Maḓafula a no ralo o zwondolola marena a muno.

Vhunzhi ha marena vho pfala vha tshi tikedza muhumbulo wo ṱahiswaho nga muhaṱuli muhulu wa shango. Tsho ṱoḓou dina ho vha vhurangaphanḓa uri vhu ḓo vha ha nnyi? Madzina e a ḓo pfalesa a tshi kunguwedzwa o ḓo vha ḽa Phundulu, Makhonya na Dindili. Phindulo yone-yone i ḓo vhonala nga mvelele dza khetho.

U bva afha avha vhararu vho ḓo humbelwa u sumbedza vhupfiwa havho hu tshi katelwa na u nea marena mavhala a nngwe malugana na vhurangaphanḓa havho. “Nṋe ndi kuḓuhulu kwa khosi khulu Dimbanyika. Vhurangaphanḓa hanga vhu ḓo ḓitika nga mvelele ya Vhavenḓa. Mahosi ndi vhone vhane vha ḓo vhusa lushaka!” A no amba nga u ralo ndi Phundulu. 

“Vhurangaphanḓa vhu ḓo netshedzwa lushaka uri lu ḓivhuse lwonelune. Vhadzulapo vha ḓo tendelwa u khetha vhathu vhane vhonevhane vhathu vha tama vha tshi vha vhusa. Miṅwaha miṱanu miṅwe na miṅwe buthano ḽi ḓo fhaladzwa, ha khethwa vharangaphanḓa vhaswa. Muvhuso washu a u tendeli vhuima-wo-ga!” Ndi Vho-Luvhone vha no ralo. 

Musi vharangaphanḓa avha vhavhili vho no netshedza vhupfiwa havho, ho ḓo farwa dzikhetho dza u khetha ṱhoho ya shango yo teaho. Avha vhavhili vho ḓo humbelwa uri vha vhe vho sudzuluwa lwa tshifhinga nyana. Na ngoho zwa ralo. 

Mvelelo dza khetho dzo ḓo sumbedza uri Phundulu ndi ene o kundaho. Ndi fhaḽa a tshi humbelwa uri a sime muvhuso wawe. 

“Hezwi zwe zwa itwa ṋamusi ndi u thoma ha Ḓivhazwakale ya lushaka lwa Vhavenḓa. Vhavenḓa na kale-kale vho ḓi vha vhathu vha mahosi. Hoyu no mu taho ṋamusi ndi ene-ene ngauri ndi wa dzofha ḽa vhuhosini. Khosi a i vhusi hu vhusa vhakoma, magota na makhotsi-munene.” A no amba nga u ralo ndi Maḓafula a songo takala zwone. 

Ndi fhaḽa hu tshi mbo ḓi sikwa mulayo wa ḓivhamavhusele. Ha mbo ḓi phethwa uri vhurangaphanḓa ha muno vhu fanela u vha zwanḓani zwa mahosi na vhathu zwavho vhavhili. 

“Mushumo wa u vhusa lushaka u ṱoḓa vhukoni na pfunzo yo teaho. Tshakha dziṅwe dzi na vhukoma ho fhembuluwaho. Na rine kha ri ralo ri sa ḓo sewa nga dziṅwe tshakha.” Aya o vha maipfi a no bva mulomoni wa Vho-Luvhone. 

“Hafhu vhaṅwe ndi vhomutanda nga u we ri wane makwati a u vhasa mulilo. A hu na tshithu tshi re tshone arali tshi songo itwa nga vhone. Rine mahosi ro ṋangwa nga Ṅwali uri ri lise tshitshavha tshawe! Kha ri tshi lise nga nungo na maanḓa oṱhe u bveledza ndivho Yawe.” Uyu o vha Phundulu o no isa mbilu muṱanani. 

Mafheleloni muhaṱuli Maḓafula o ḓo divhadza guvhangano uri Muhulisei Vho-Phundulu vha fanela u ṋanga khorombusi ya u tshimbidza shango, vhenevho vha ḓo ṱutshela miṱa yavho vha ḓa vha dzula ngeno Vhusenzi tsini na mishumo yavho miswa. A isa phanḓa a sumbedza uri musi vhe henefha vha ḓo ḽa na u shumisa ndaka ya muvhuso, mahayani avho vha fanela u ta khosipfareli vhuimoni havho. 

Phundulu o ḓo newa maḓuvha a sumbe uri a ḓo ta khorombusi yawe. Ndi fhaḽa a tshi topa mashaka awe na ṱhama dzawe fhedzi. Muhumbulo muhulwane khae ndi wa u khwaṱhisa vhuimo hawe nga vhathu vhane a vha fulufhela. 

Ḓuvha ndi Ḽavhuna nga maṱavhelo, marena khea o kuvhangana Vhusenzi u ḓa u pfa muvhigo u bvaho kha ṱhoho ya shango, Phundulu. Marena o ṱulutshela heḽi ḓuvha u bva tshe vha fhambana uḽa musi wa guvhangano. Mbilu dza vhanzhi dzi divhithela nṱha nga u elekanya uri khamusi vha nga vha na mashudu vha ḓiwana vho ṋangwa-vho u vha miraḓo ya khoro-mbusi ya shango. U ralo ha ḓo vha u dzhena ludzulani lwa shango vha ralo u veka sa khovhe i maḓini. 

“Muhulisei Mutendwahoṱhe, mahosi ashu a ṱhonipheaho, vhaeni vha bvaho kule na tsini hu tshi katelwa na tshitshavha tshoṱhe nga u angaredza, ndi a ni resha noṱhe matsheloni ano. Ṋamusi ndi ḓuvha ḽihulwane shangoni ḽashu. Heḽi ḓuvha ndi kale roṱhe ro ḽi lindela. Vhurangaphanḓa hashu ho ḓitika nga mvelele ya lushaka lwashu, mahosi ndi vhone vharangaphanḓa vha lushaka u bva ngei tsikoni.” Hu pfala u bandelela zwanḓa nga mahosi. 

“Nṋe sa murangaphanḓa wa lushaka ndo sedza vhuluvha, vhuḓifari na vhuḓiimiseli musi ndi tshi ṋanga khorombusi yanga. Vhanzhi vho lingedza u mputisa uri na vhone ndi vha sedze-vho nga iṱo ḽa vhuthu. Tshiḓivhano, tshiṱalula na vhuaḓa a zwo ngo tendelwa muvhusoni wanga! Vhane vha ḓo shuma na nṋe ndi Vho-Ṋengwani, Vho-Maḓilonga, Vho-Thanyani, Vho-Tshiḓaho, Vho-Gambula, Vho-Maanḓa, Vho-Maduka na Vho-Khongoni. Ndi a fhulufhela uri khorombusi iyi i ḓo vha i no fusha ndavhalelo dza lushaka. Khumbelo yashu ndi tshumisano na maṅwe mahosi na tshitshavha tshoṱhe nga u angaredza.” Ndi Phundulu a no ralo o livha mathukhoni awe. 

Musi Phundulu a tshi tou fhedza ho mbo ḓi takuwa Vho-Luvhone. “Khorombusi hei a yo ngo vhumbwa zwone ngauri a i ho mulayoni. U ya nga ndayotewa, shango ḽi fanela u vhuswa nga mahosi na vhathu zwavho vhavhili. Muhulisei Vho-Phundulu a vho ngo dzhenisa na muthu zwawe na muthihi. Nyito yoṱhe hei a i ho mulayoni!” Avha vho vha Vho-Luvhone. 

“Hei khoro yo tewa zwone-zwone! Muhulisei Vho-Phundulu vha na maanḓa a u ta ane vha funa u vha mushumeli wa lushaka. Vhane vha khou hanedzana na phetho iyi ndi vhangana? Vhukoma vhu naka u vhangwa hone musola khosi u sola yo takuwa. Hayani ha mavhanga, vhadziatshimbevha na vhanyefuli ndi thumbuni ya lukhohe!” Ndi Vho-Maḓilonga vha no ralo vho bilufhala. 

“Nṋe na mahosi o siwaho nnḓa ri khou vhumba dzangano ḽashu ḽa poḽitiki. Ḽeneḽo ḽi ḓo ḓihwa nga ḽauri Ḽihoro ḽa Vhathu ḽa Venḓa. Heḽi ḽihoro ḽo ḓisendeka kha muṱoḓo wa dimokirasi. A ḽi na khethululo na tshiṱalula. Vhukoni ha muthu ndi dzone phuphu dzaḽo khulwane. Ḽi ḓo lwa na vhutshinyi hoṱhe na tshiḓivhano. Mulayo wa shango ndi tshone tshiimiswa tshihulwane.” Ndi Vho-Luvhone vha no ralo vha tshi khou setshelela. 

“Vha vhona u nga zwine ḽihoro ḽanga ḽa Lushaka ḽa Venḓa ḽa khou shuma a zwo ngo fanela naa? Nṋe ḽihoro ḽanga ḽo ḓitika nga sialala ya lushaka lwa Vhavenḓa. Rine a ri nga ḓo kumba zwigwasha zwa vhatsinda u itela u takadza mavhanga lini. Rine ro ḓiimisela u tsireledza mvelele ya lushaka lwashu.” Uyu o vha Phundulu a songo dinalea zwone. 

Mafhedziseloni ho takuwa muhaṱuli muhulu Maḓafula u nea dzinduwo malugana na mushumo wa ḓuvha. “Ndi a livhuwa u newa-vho tshikhathi tsha uri na nṋe ndi pose ḽanga ḽa vhusiwana. Ndi livhuwa nyambedzano dzoṱhe dze dza itwa kha ḓuvha ḽa ṋamusi. Muvhusoni wa dimokirasi hu bvelela zwi ngaho zwenezwi. U hanedza a si mulandu lini, ndi uri tshibveledzwa tshashu tshi vhe tsho khwathelwaho zwipopola zwoṱhe. Phambano ya mihumbulo i songo shanduka bulayo ḽa malofha lini. U ṱaṱisana ndi mutambo wa dimokirasi.”

U bva afha buthanoni vhahulisei vho ḓo livha hodelani ya Vhuṋamba u swiṱula hone. Henengei vho lugiselwa zwoṱhe zwo teaho u ḽiwa nga vhahulisei na marena. Maḓafula malapfu o khavhiswaho nga malabi matshena-tshena na maboḓelo a mifuda-fuda. Zwiḽiwa zwa hone ndi zwenezwila zwi ḽiwaho ngei tshamudane na pfamoni. 

Ṋama dzo kuvhangana nga u fhambana hadzo. Dzo lungwaho muṋo na dzi songo lungwaho. Zwinwiwa na zwone zwo vhuya nga nḓalo. Zwone vhaḓivhi vhe ndi zwiboḓisi. Henefha ho katelwa na zwixaḽa-xaḽa. Muthu u ḽa nga u kona tenda a si hwale murielo. Kha vhamiḽo ḽo vha ḓuvha ḽihulu. Vha ṋowa thethe vhone vho ṱuwa vha sa tsha ḓivha na madzina avho. 

Khoyu Phundulu na Maḓilonga vho dzula tshitumbeni, hu khou rerwa nga fhungo ḽi dinaho. Vhathada vha vhonala vho no dzelela nga hetshino tshikhathi. “Ndi amba ṱhama, vho mu pfa uḽa musia uri u na muvhango? U ṱoḓa u luvhedzwa nga u ṱavhanya a sa athu u tshinya shango loṱhe”. Ndi Maḓilonga a no ralo. 

“Khamusi u khou vhona ndi songo tea u vha ṱhoho ya muno, hu ḓivha nnyi? Ene ndi nnda ndumela-shevhoni vhukuma. Ra sa tou ima ro khwaṱha u ḓo ri minula.” Ndi Phundulu a no ralo a tshi fhindula ṱhama yawe. 

“Mini? A minula nnyi, mutumbuka vhathu Dimbanyika? Vhadzimu vha nga ri vutshela, ṅwana wa ndau ndi ndawana ngeno ṅwana wa ṋowa i ṋowana. A hu na mukoma muṅwe ane ra mu ḓivha nga nnḓa ha volenga ḽa Dimbanyika. Rindidza mbilu yau mbohwana dza mukundulela u fuḓe wo halifha, hu vhuye tshikumo hu pfale tshau fhedzi! Hau vhurangaphanḓa ndi ha malofha nahone ha tshoṱhe! A u pikisaho u ḓiṱulela khombo ngauri ṱhoho a i lwi na mutsinga wayo.” A no amba nga u ralo ndi Maḓilonga. 

“Ṋamusi ndo pfa oṱhe! Khwalasambi ya mavhanga ndi Luvhone. U fanela u bikelwa tshidzimba tsha matombo! Mbilu thethe ndi fanela u dzwigimedzela kule! Vhulenda na vhuhwavho marululuni nda fhahea! Tshiṱuhu na vhuhaga sa tshiambaro tsha muṋambatela nda ambara! U ralo ndi shanduke Musandiwa nguvho ya pfeṋe, i no sandwa na nga vhaambari. Vhupo ha muno munwe muvhusi a hu na nga nnḓa ha nṋe!” Ndi Phundulu a no ralo a tshi amba na ṱhama yawe ya mbiluni. 

Phundulu na Maḓilonga vho ri u fhedza u tandedza vha dovha vha humela vhaṅweni. Wa swa wo swa mutondovhila. Vhanwi nga tshino tshifhinga u amba ha hone ho no tou vha u vhidzelela. A hu na ane a kha ḓi thetshelesa muṅwe nga tshino tshifhinga lini. Zwilombe zwi vho sima dza malende, hu ṱoḓou phoṱhonyiwa. 

Tshifhaṱuwo tsha Maḓilonga zwino tshi vho vhonala sa mvula ya tshikolela. U takala vhuḽe, mireo yawe i tou nga i ḓo fasha vhunga o thuba mbilu ya Phundulu sa mmbi ya swina i tshi thuba shango. Tsho mu salelaho zwa zwino ndi u vhasedza mulilo we a u vhasa uri u dugese u si dzime.