Nzumbululo

1. Mukwasha wanga! 

"Hoyu musidzana u khou ntamba tshiṱavhatsindi nga khaladzi nga ṅwana wa mme anga Muvhulawa. Uḽa muṱhannga we a vha a nae ngei ḓoroboni ya Mutshedzi ndi nnyi? Sa lini mbevha na tshimange zwi tshi tamba zwoṱhe? Tshi re hone tshi hone naho ndi sa ḓivhi tshi re thumbuni ya fuyu vhunga ndi si tshivhungu. A thi ḓivhi zwi re nga fhasi ha tombo ndi si phame." Ndi Magwegwe a no ralo a tshi khou dzungudza ṱhoho. 

Vhushaka ha Magwegwe na Tshikope a hu na a sa vhu ḓivhi kha ḽoṱhe ḽa Votweni. Vhuṱama ha hone ho nakesa nga maanḓa. Tshinakaho a tshi yi thambo, tshi no ya thambo ndi mutshinyalo. Uvhu vhuṱama hu nga na mme a musidzana Vho-Gavhaza vho vha vho vhu takalela vhunga vho vha vha tshi vhidza Magwegwe mukwasha musi vha tshi ṱangana nae gondoni kana vhengeleni. Zwa ri u naka zwa dzhia madelemapfane zwa vhea. Vha mbilu dzi no nga dza khuhu vha tou tongolela. 

Ndi nga holodei ya Khushumusi musi zwikolo zwo awela. Magwegwe na Tshikope vho ya ḓoroboni ya Mutshedzi u dala. Tshi mangadzaho ndi tsha uri a vho ngo ṱanga lwendo khathihi, muṅwe na muṅwe o ḓa nga ḓuvha ḽawe. Mashudu mavhuya avha vhavhili vha tshikolobulasi tshithihi tsha Awelani. Nga u ralo zwi ḓo vha lelutshela uri vha kone u vhonana hu si na vhuleme. 

Magwegwe o ri u swika afha ḓoroboni a thoma u enda na dzifeme a tshi zwimana na tshikoropo. Izwi zwo ita uri vhukati ha vhege a si kone u dalela mufunwa wawe Tshikope. Ndi nge a vha na mashudu a wana mushumo wa tshifhinganyana kha iṅwe feme henefha ḓoroboni. 

Ndi ḽiṅwe ḓuvha nga Mugivhela Magwegwe ho ngo vutshela mushumoni ḓuvha ḽa hone. Ndi fhaḽa a tshi humbula u ya ḓoroboni u vha a tshi khou 'borolowa' hone, a tshi dalela mavhengele o fhambanaho a tshi vhona zwifuko. Nge a vha a songo ita nzudzanyo dza u ṱuwa na mufunwa wawe, o mbo ḓi ḓiṱutshela a eṱhe sa pfeṋe ḽa tshiendaongolo. Nga ngoho zwa ralo. 

Khoyu Magwegwe a tshi khou mona-mona na mavhengele a songo vhuya a humbula tshithu. Maṱo e vhona, mufunwa wau Tshikope khouḽa hafhaḽa phanḓa a tshi khou ita mushumo une wa nga une na iwe wa khou ita wone wa u sedzulusa zwiambaro mavhengeleni. U ṱanganya zwifhaṱuwo uyu wa musidzana a mbo ḓi ḓela ngeno hune uyu wa muṱhannga a vha hone. U swika fhaḽa a mbo ḓi mu sinyedza uri a songo takalesa ngauri ṋamusi u na muthu wawe wa gokwani. Magwegwe a tshi thoma u zwi sinyutshela, Tshikope u mu vhudza uri kha tou ḓa hayani nga ḽitevhelaho Mugivhela uri vha dzudzanye mafhungo aya. 

Magwegwe a tshi vhudzisa uri uḽa ane a vha a nae ndi nnyi, Tshikope u bula uri ndi Buramani, muṱhannga we khotsi awe vhe a tshimbile nae a tshi mu sumbedza ḓorobo. O ri u fhedza u ralo a humela kha Buramani vha bva vha fhela. 

Khoyu Magwegwe o sala a eṱhe a tshi khou ḽa marambo a ṱhoho. "Tshi re hone tshi hone hafha fhethu! Vhabebi vha Tshikope vha 'bora' nga maanḓa. Hani-hani vha tshi nga kumedza khomba yanga iḽi tarelwa? Hoyu muṱhannga u sumbedza uri a nga si litshe u vha tshilindamufula tshi no linda tshi tshi ḽa. Hai mani, hei ndi ṱhangasi ya mvula i songo ṋa! Mbilu yanga a i tendi lini!" Ndi Magwegwe a no amba nga u rali o ṱungufhala sa ṱhungununu. 

Mugivhela wa dzi 16 Nyendavhusiku a wo ngo vha wavhuḓi kha Magwegwe. Vhadzimu vha hawe vho mu sumbedza madzanga a maṱo masiari tshivhangalala ḓuvha ḽi nṱha ha ṱhoho. Mihumbulo yawe nga tshino tshifhinga yo no ṱanganana sa mbeu ya makhaha na ya mphwe. Mbiluni yawe o no tou lindela ḽa matshelo ḽine a ḓo pfa tsho milwaho nga khuhu, a ṋamba a ṱovhowa sa muthu o suṅwaho lufu.

Khofhe dza uho vhusiku a dzo ngo vha dzavhuḓi lini. U vho ralo u vhona a tshi khou lwa na Buramani a tshi khou ralo u mu pandamedza nga gwengo ḽihulu ḽa u shidzha kholomo. U karuwa khofheni muṱhannga a thoma u tetemela nga nyofho, nge a pfa u nga nyito iyi yo ḓaho khofheni ndi ngoho. U bva afha Magwegwe ho ngo tsha bata khofhe u swika mutsho wa ḓuvha u tshi balangana. 

Nga matsheloni a ḽitevhelaho nga Swondaha Magwegwe u vuwa a ṱamba a livha ha mufunwa wawe Tshikope. A swika a wana muthu wawe e kha gaḓa ḽa u kulumaga nnḓu na u lugisa zwiḽiwa zwa Swondaha. Magwegwe a ṱanganedzwa nga zwavhuḓi. Zwiḽiwa zwo fanelaho u ḽiwa nga matsheloni zwa ḓiswa hu tshi katela na lufhiso lwa u dudedza dangani. Na u ḓifha hazwo zwiliwa zwa hone, Magwegwe ho ngo pfa na muḓifho wazwo. O zwi ḽa u itela u takadza mufunwa wawe. 

Khotsi a Tshigope vha tshi vuwa vha wana mueni vha sa mu ṱalukanyi zwavhuḓi muḓini. Baba, hoyu vhane vha khou mu vhona hafha ndi Magwegwe muḓuhulu wa Vho-Ṱapela vha Tshiseluselu. O pfa uri ndi fhano zwino o ḓa u mmbona! Ri dzhena roṱhe tshikolo Ṅwandani." Ndi Tshikope a no ralo o gwadama phanḓa ha mune wawe. 

"Tshifhaṱuwo hetshi a si tshiswa lini, hu tou nga ndo no tshi vhona huṅwe fhethu. Ri a livhuwa u ḓa na ri ṱolela, muṱhannga. Malume wanu ri tamba navho tshiṱokofela tsha u fhaṱa tshikolo tsha Phuraimari ya Devhetevhe. Ndi muthu a pfesesaho vhukuma. Ri a livhuwa u dalelwa!" Vha no amba nga u rali ndi mune wa Tshikope. 

"Vha ḓo vha vho mu vhona kerekeni tshikoloni tsha Devhetevhe. U dzhena na rine kereke." Ndi Tshikope a tshi ṱalutshedza zwinzhi nga ha mufunwa wawe. 

Magwegwe o ḓiwana o ṱanganedzwa a tshi tou vha hayani. Zwiḽiwa zwa Swondaha zwa lugiswa na ene a vhalwa mbaloni ya vhali vhazwo. Nga kotara u ya kha iri ya fuminthihi, vhamuṱa vha livha kerekeni, Magwegwe a ḓiwana e muṅwe wa vhaeni vha tshivhidzo itshi nga iḽi ḓuvha. Musi vhaeni vha tshi iiswa uri vha ṱanganedzwe na ene a ima navho. Zwa ri u naka zwa dzhia madelemapfane zwa vhea. 

Magwegwe o humela hayani hawe ḓuvha ḽo no fhambanya. Khoyu na mufunwa wawe vha khou enda vha tshi haseledza. "Uḽa we na vha ni nae ndi nnyi? Zwiḓivheni uri heiḽa nyimele nṋe a yo ngo mpfara zwavhuḓi nahone a thi i funi!" Ndi Magwegwe ane a ralo o zwondolola mufunwa wawe khofheni. 

"Houḽa we nda vha ndi nae ndi Buramani, ndi ene we khotsi anga vhe ndi tshimbile nae a ntsumbedze ḓorobo. Ni songo ofha tshithu a hu na ṋowa lini! Ndi wanu wa mbiluni na muyani wa zwifhinga zwoṱhe!" Uyu o vha Tshikope a tshi khou setshelela sa musadzi wa phombwe. 

"Na ntsinyedzela'ni arali hu si na zwine zwa khou bvelela vhukati hanu nae? Ndo vha wa mashudu, vhadzimu vha hashu vha ntsumbedza zwiito zwanu ndi songo vhuya nda humbula tshithu. Kha nṋe zwivhuya na zwivhi zwoṱhe ndo zwi lindela!" Ndi Magwegwe a no ralo o ṱungufhala a sa sumbedzi u fulufhela zwine a khou vhudzwa zwone. 

Hu si kale hu vhonala Buramani a tshi khou ḓa o livha hune avha vhavhili vha vha hone. U vhona zwo rali Magwegwe a pana dza sigisi a shavha. Tshikope o ḓo sala o ima na vhaḽa vhaṱhannga vha tshi khou sea. 

Magwegwe o ri u swika hayani a tou wa nga zwivhindi. A vhuisa zwoṱhe muṱhannga a fhedza a songo wana phindulo i re yone. Ndi fhaḽa a tshi mbo ḓi zwi vhona uri u khou tambela mulomoni wa ngwena. A sa ṱalifha zwithu a zwi nga iti lini. Ndi fhaḽa zwa u dalela Tshikope a tshi mbo ḓi bva khazwo hu sa athu u itea khombo. U khou zwi vhona uri mufunwa wawe ha tu fulufhedzea nga u tou ralo lini. 

Nga vhege yavhuraru nga murahu ha ṅwaha muswa,  Magwegwe u shanda zwirethe a vhuya hayani. Ho vha hu nga Ḽavhuṱanu ḓuvha ḽa hone. Nga ḽitevhelaho na mufunwa wawe Tshikope a ḽi kwanyamela ḓongololo ḽa tsimbi. Ndi fhaḽa a tshi swika nga maṱavhelo a Swondaha na Buramani na vhaṅwe vhagudiswa. 

U swika hayani o no vhea thundu ndi fhaḽa a tshi doba tshigubu tsha ḽithara dza fumbiliṱhanu a livha tshisimani u ka maḓi. Tshiitisi ḽo vha dikitela ḽa u ṱoḓou vhona Magwegwe mufunwa wawe we a fhambana nae nga hwame. A tshi swika mutshikilini a mbo ḓi na mufunwa wawe Magwegwe gwagwagwa. Ndi fhaḽa vha tshi ima nga matungo a nḓila vha thoma u haseledza. 

Hu si kale hu pfala ipfi ḽa muthu ane a khou semana. Ndi ipfi ḽa mme a Tshikope vha tshi khou ḓela ngeno hune avha vhavhili vha vha hone. Magwegwe o ri u vhona muhombo wavho a mbo ḓi bva a fhela bulege. 

Nga ḽitevhelaho Magwegwe u vuwa a tou vhusiku sala nḓuni a u livha gondoni ḽi livhaho tshikoloni tsha Ṅwanḓani. Ndivho ya madalo aya a maṱambanḓou ndi u ṱoḓou vhonana na mufunwa wawe Tshikope. Hezwi a tshi khou ita nga u rali na mufunwa wawe o vha o no zwi limuwa uri zwithu a zwi tsha ita sa kale. Ndi fhaḽa ṅwana wa Vho-Gavhaza a tshi mu lugisela gwengwe ḽa mutsheahoṱhe a ḽi sokotedza hafha maḓamuni. 

Khoyu Tshikope na kukhaladzi vho tou longondo na gondo heḽi ḽihulu ḽi no livha Tshikoloni tsha Ṅwanḓani. U swika fhaḽa hu re na Magwegwe, Magwegwe a mbo ḓi thivha nḓila sa muthu a re na manyeṱu ane a khou ṱoḓa u a nyeṱula. Ndi fhaḽa Tshikope a tshi amba na kukhaladzi uri ku songo mu sia. Na ngoho zwa ralo.

Ṅini-ṅini na mufunwa wawe, hu si kale hu vho pfala tsemano. U pfa zwo ralo Tshigume kwa mbo humela afha hu re na avha vhavhili. "Khaladzi, nna hu khou itea mini afha fhethu?" 

"Ndi khou thivhelwa nḓila ya u ya tshikoloni! A thi ḓivhi uri ndo tshinya'ni hezwi ndi hafha!" Ndi Tshikope ane a khou tswimila sa khali ya tshidzimba i tshivhasoni. 

"Hezwo zwi nga si konadzee, arali zwo ralo i a minya zwino!" Ku ralo Tshigume ku tshi khou doba matombo. 

"Hee mulamu, kha litshe zwa dzinndwa! Kha ri tou amba nṋe a tho ngo ḓa nga dzikhakhathi lini!" Uyu o vha Magwegwe a tshi khou tou luvheledza. 

Khathihi fhedzi Tshigume kwa mbo ḓi ḽi posa tombo, ḽa ya ḽa dzula zwavhuḓi kha ṱhoho ya Magwegwe. 

E evho, mmayoo, a tshi ndi ku dobe kwa ḽa fhasi ku tshi khou humela hayani ku tshi khou ṱavha mukosi. U ralo na Tshikope a dzhenwa nga tsho mu dzhenaho. A dzhenisa tshanḓa hetshi hafha maḓamuni a bvisa savhula. E Magwegwe arali a tshi ṱoḓou sia shango na zwithu zwaḽo kha sendele. 

Nga tshino tshifhinga Tshigume ku vho kanda hayani. U swika hayani kwa vha shela ngao a Magwegwe na Tshikope. Vho-Gavhaza vha vhila sa muvanya wo vhilesa. Asivho na Tshigume vha ṱuwa vho livha Ṅwanḓani. "U tou pfa u ambelwa mutukana, ha nnḓivhi zwavhuḓi. Ndi ḓo mu laela vhanzhi! Ndi ḓo mu sumbedza sumbe murathu wa malo! Ndi ḓo mu ambarela kuketana nda vhonana nae!" Ndi Vho-Gavhaza vha no ralo vha tshi khou pfukha ḽa lusengani. Nḓilani vha ṱangana na Tshikope o hwala zwanḓa ṱhohoni a tshi khou vhovhola. Ndi fhaḽa vha tshi huma vhoṱhe vho livha muḓini wa Vho-Ṱapela. 

U swika fhaḽa vha mbo ḓi vha shela ngao a muḓuhulu wavho ane u kundwa mushumo a thivhela vhana vha vhaṅwe u ya tshikoloni. Vho-Ṱapela vho ri u pfa aya mafhungo vha mbo ḓi vhidza muḓuhulu wavho na zwenezwo uri a ḓiambele nga wawe mulomo.

"Hoyu musidzana ha fulufhedzei lini! Ḓoroboni ndo mu wanetshedza a na Buramani. Zwino ndi tshi mu vhudzisa u khou ita swili i no nga ya swavhalala. A dzula a tshi ḓowela u nnyita nga u rali ndi ḓo mu swotola sa swiri zwa ya na vhusula. Vho no zwi vhona'fhi zwa musidzana a tshi hadzinga vhanna sa nzie ludongoni? Hoyu ṅwana wavho ndi phiranawe! Nazwino o vha a tshi ṱoḓou nkhavhela sa khavhelo nga savhula ḽawe. Nṋe nae ho bebwa Gumani ṋamusi" Uyu o vha Magwegwe o guma fola.